ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพํ เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตํ กิํ ปนาติ ปุจฺฉติฯ เต เหตู เจว…เป.… เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญถาติ ‘‘เยหิ เหตูหี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรนฯ ตํ อญฺญํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต เหตู…เป.… สมฺพนฺเธ สตี’’ติ อาหฯ อิธาติ อนนฺตรํ วุตฺตสมฺพนฺธนํ ภุมฺมนิทฺเทเสน ปรามสติฯ เตเนวาติ ปฐเมเนว เหตุสทฺเทนฯ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพาติ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ยถา ปากฏา, เอวํ ปุพฺเพ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตโจทนายมฺปิ เอวเมว เตเนว ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ปากฏา ภวิตุํ อรหนฺติฯ ตถา จ สติ นิทฺทิสิตพฺพสฺส…เป.… น ยุชฺเชยฺยฯ ทุวิธมฺปิ วา เหตุคฺคหณํ อปเนตฺวาติ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ กตํ ทฺวิปฺปการเหตุคฺคหณํ อวิจาเรตฺวา ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา’’ติอาทินา ตํ-สทฺทวจนียตํ โจเทติ, ‘‘นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา’’ติอาทินา ปริหรติ จฯ เหตู หิ ปจฺจยาติ อิทํ อยํ เหตุปจฺจยกถาติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ตํ น วุตฺตนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานวจนํ น วุตฺตํฯ ตสฺสาติ สหชาตปจฺจยสฺสฯ กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยภาโว น วุตฺโต ภเวยฺย, วุตฺโตว โส ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา, ตสฺมา จิตฺตเจตสิกานํ กฏตฺตารูปปจฺจยภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ ตตฺถาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเสฯ ตตฺถ หิ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานิ เอว นิทฺทิฏฺฐานิฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ เหตุปจฺจยนิทฺเทเสปิฯ เอวํ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติ นิทฺเทเสน ภวิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตถา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ ปนา’’ติอาทิฯ วิเสสิตํ โหติ สพฺพจิตฺตเจตสิกาสมุฏฺฐานภาเวนฯ วจเนนาติ ยถาทสฺสิเตน สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวจเนนฯ จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยภาโว เอว หิ ตตฺถ ปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺโต, น จิตฺตเจตสิกานํ สมุฏฺฐานภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

เหตุอาทิปฏิพทฺธตญฺจ ทสฺเสติ ยทคฺเคน ตานิ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺตีนิ, ตทคฺเคน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมปฏิพทฺธวุตฺตีนิปิ โหนฺตีติฯ

อารมฺมณเมตํ โหตีติ ยเทตํ กุสลากุสลเจตนาวเสน มโนทฺวาเร เจตนํ เสสทฺวาเรสุ กายวจีปโยควเสน สงฺกปฺปนํ, ยญฺจ กามราคาทีนํ สนฺตาเน อนุสยนํ, เอตํ อารมฺมณํ เอโส ปจฺจโย กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิติยา ปติฏฺฐานายฯ ปติฏฺฐิเตติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาปติฏฺฐาปตฺเต กมฺมวิญฺญาเณ วิรุฬฺเหติ ตโต เอว กมฺมวิญฺญาณโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณพีเช วิรุฬฺเห วิรุหนฺเตติ อตฺโถฯ อถ วา ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหตีติ กิเลสาภิสงฺขารสงฺขาเต กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิติยา ปวตฺติยา อารมฺมเณ ปจฺจเย ปฏิสิทฺเธ อายติปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมิํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติวเสน ปติฏฺฐิเต ปติฏฺฐหนฺเต วิรุฬฺเห พีชภาเวน วิรุหนฺเต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปสฺส วิญฺญาณปจฺจยตา วุตฺตา’’ติฯ

ปุริมตรสิทฺธายาติ เขตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ปุเรตรเมว สิทฺธาย ปถวิยาฯ อตฺตลาโภเยว เจตฺถ ปติฏฺฐานํ, น ปฏิลทฺธตฺตภาวานํ อวฏฺฐานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติฏฺฐานํ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

เสสรูปานนฺติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปถวีธาตุอาทีนํ เสสรูปานํ, ปวตฺเต ปน ติสนฺตติรูปานมฺปิฯ สหภวนมตฺตํ วา ทสฺเสติฯ สหภาเวนปิ หิ อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตาฯ กตฺถจิ กตฺถจีติ ปกติกาลภววิเสสาทิเกฯ ตติยปกติยญฺหิ ปฐมกปฺปิกกาเล จ ภาวกลาโป นตฺถิ, รูปภเว กายกลาโปปิฯ อาทิ-สทฺเทน ตตฺเถว ฆานชิวฺหากลาปา, กามภเว จ อนฺธาทีนํ จกฺขาทิกลาปา สงฺคยฺหนฺติฯ กตฺถจิ อภาวาภาวโตติ นามรูโปกาเส กตฺถจิปิ อภาวาภาวโตฯ

เตสนฺติ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํฯ น หิ เหตุ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจโย โหติ, อุตุอาหารชานํ ปน สมฺภโวเยว นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยภาวปฺปสงฺโคเยว นตฺถี’’ติฯ น ปน ลพฺภติ ปจฺจยปจฺจนีเย ตาทิสสฺส วารสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ

อิทนฺติ ‘‘ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต’’ติ อิทํ ‘‘เหตู สหชาตาน’’นฺติ อเทสนาย ปริหารวจนํ, อีทิสี ปน โจทนา อโนกาสา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย หิ ธมฺโม ยถา ภควตา เทสิโต, โส ตเถว คเหตพฺโพติฯ

เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[2] อุปฺปชฺชนกฺขเณเยวาติ เอตฺถ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, ตสฺส ขโณ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนกฺขเณติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อุปฺปชฺชนสทฺเทน อุปฺปนฺนสทฺเทน วิย สพฺเพ ปวตฺตมานภาวา สงฺคหิตา โหนฺติ, น อุปฺปาทมตฺตํฯ เตนาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺตมานกฺขเณเยว รูปาทีนํ อารมฺมณปจฺจยตฺเตนฯ อนาลมฺพิยมานานนฺติ สพฺเพน สพฺพํ นาลมฺพิยมานานนฺติ อตฺโถฯ อญฺญถา หิ ยถาวุตฺตานํ รูปาทีนํ ยทา อารมฺมณปจฺจยตฺตาภาโว, ตทา อนาลมฺพิยมานตาวาติฯ สพฺพรูปานีติ สพฺพานิ รูปายตนานิ, ยตฺตกานิ ตานิ อาปาถคตานิ โยคฺยเทเส ฐิตานิ, ตานิ สพฺพานีติ อตฺโถฯ สห น โหนฺตีติ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺติฯ สติปิ หิ อเนเกสํ เอกชฺฌํ อาปาถคมเน ยตฺถ ยตฺถ ปุพฺพาโภโค, ตํ ตํเยว อารมฺมณํ โหติ, น สพฺพํฯ นีลาทิสงฺฆาตวเสน เจตํ วุตฺตํ, น ปจฺเจกํ นีลาทิรูปายตนมตฺตวเสนฯ สมุทิตานิเยว หิ รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, น วิสุํ วิสุนฺติ ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ ทสฺสิโตยํ นโยฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตี’’ติปิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา รูปายตนํ มนินฺทฺริยโคจรํ นาม น สิยาฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘ตถา สทฺทาทโยปี’’ติฯ ‘‘สห น โหนฺตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยํ ยนฺติ หิ วจนํ รูปาทีนิ ภินฺทตี’’ติ อาหฯ

‘‘เย เอเต’’ติอาทิโก ปุริโม อตฺโถ, ‘‘น เอกโต โหนฺตี’’ติอาทิโก ปน ปจฺฉิโม, ‘‘สพฺพารมฺมณตาทิวเสน วา อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา วิย ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อิมสฺส ปาฐสฺส ปุรโต มโนวิญฺญาณสฺส สพฺพารมฺมณตา นาคตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ

น หิ อนนฺตรเมว ปาฬิยํ สรูปโต อาคตมตฺถํ คเหตฺวา ปทนฺตรํ สํวณฺเณตพฺพํฯ ตตฺถ หิ ‘‘รูปารมฺมณํ วา’’ติอาทินา นิยมวเสน ฉ อารมฺมณานิ วตฺวา ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ วจนํ สพฺพารมฺมณตาทิทสฺสนนฺติ ยุตฺตเมเวตนฺติ, อิธ ปน สพฺพารมฺมณตํ วตฺวา ปุน ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ วุจฺจมานํ สพฺพารมฺมณตาทสฺสนนฺติ กถมิทํ ยุชฺเชยฺย? กมาภาโวปิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ อวิเสสวจเนเนว สิทฺโธ อารมฺมณานุปุพฺพิยาว อคฺคหิตตฺตาฯ น หิ มโนธาตุยา วิย มโนวิญฺญาณธาตุยา อิธ อารมฺมณานิ อนุปุพฺพโต คหิตานิ, ตตฺถ วิย วา เอเตเนว นิยมาภาโวปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ปวตฺตนฺติ ปวตฺตนํฯ นทิยา สนฺทนํ ปพฺพตสฺส ฐานนฺติ หิ วุตฺตา อวิรตมวิจฺเฉทนายํ ตถาปวตฺติกิริยาวฯ เตนาห ‘‘อวิรตํ อวิจฺฉินฺนํ สนฺทนฺตี’’ติฯ เอวนฺติ ยถา ‘‘สนฺทนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สพฺพสงฺคหวเสน อุปฺปชฺชนสฺส คหิตตฺตา อารมฺมณปวคฺคโต ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพกาลสงฺคหวเสนา’’ติอาทิฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อตีตานาคต…เป.… อธิปฺปาโย’’ติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานนฺติ อตฺโถฯ สมุทายวเสนาติ จิตฺเตน ราสีกรณวเสนฯ อธิปฺปาโยติ อิมินา วตฺตมานุปจาเรน วินาว ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วตฺตมานตฺถํ สกฺกา โยเชตุนฺติ อิมมตฺถํ อุลฺลิงฺเคติฯ เตนาห ‘‘อิเม ปนา’’ติอาทิฯ ยทิปิ ปจฺจยธมฺมา เกจิ อตีตา อนาคตาปิ โหนฺติ, ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปน ปจฺจุปฺปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ น โหนฺตี’’ติฯ อุปฺปาเท วา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ ฐิติยํ วาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อตีตานาคตา ปรมตฺถโต นตฺถิ, ตสฺมาฯ เตสูติ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุฯ ตํตํปจฺจยาติ ตํ ตํ รูปาทิอารมฺมณํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ ตํตํปจฺจยาฯ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ สมานสภาวตฺตาฯ น หิ อตฺถาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิฯ น ปน ตํตํปจฺจยวนฺตตา ทสฺสิตา โหติ อตีตานาคเตสุ นิปฺปริยาเยน ตทภาวโตฯ ยสฺมา ปจฺจยวนฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนาเยว, เต จ ปจฺจุปฺปนฺนาเยวาติฯ

ยํ ยํ ธมฺมํ เต เต ธมฺมาติ ยํนิมิตฺตายํวจนเภโท, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ รูปารูปธมฺมา หิ กลาปโต ปวตฺตมานาปิ จิตฺตเจตสิกานํ กทาจิ วิสุํ วิสุํ อารมฺมณํ โหนฺติ, กทาจิ เอกชฺฌํ, น เอตฺถ นิยโม อตฺถิ, ปุริมาโภโคเยว ปน ตถาคหเณ การณํฯ ตยิมํ ทีเปตุํ ภควตา ยํวจนเภโท กโตติ จ สกฺกา วตฺตุํ, ยสฺมา ปน เอกกลาปปริยาปนฺนานมฺปิ ธมฺมานํ เอกชฺฌํ คหเณ น สมุทาโย คยฺหติ ตทาโภคาภาวโต, อถ โข สมุทิตา ธมฺมา เอวาติ สหคฺคหณมฺปิ วิสุํคหณคติกํ, ตสฺมา วิสุํคหณสพฺภาวทีปนตฺถํ ‘‘ยํ ย’’นฺติ วตฺวา สติปิ วิสุํคหเณ เต สพฺเพ เอกชฺฌํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เต เต’’ติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร หิ ขนฺธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวทนาทีสูติ เวทนาทีสุ จตูสุ ขนฺเธสุ อภินฺทิตฺวา คหณวเสน, ภินฺทิตฺวา ปน คหณวเสน ผสฺสาทีสุฯ โย จ รูปาทิโกติ อิทํ วิญฺญาณนฺตรสฺส สาธารณารมฺมณวเสน วุตฺตํ, เย จ อเนเก ผสฺสาทโยติ อิทํ อสาธารณารมฺมณวเสนฯ เต สพฺเพติ เต สาธารณาสาธารณปฺปเภเท สพฺเพปิ อารมฺมณธมฺเมฯ เอเกกเมว อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ รูปารมฺมณธมฺมา จ อเนเก นีลาทิเภทโตฯ ตถาติ อเนเกฯ เตน เภริสทฺทาทิเก, มูลคนฺธาทิเก, มูลรสาทิเก, กถินสมฺผสฺสาทิเก, เวทนาทิเก จ สงฺคณฺหาติฯ อเนเกติ หิ อิมินา อเนกกลาปคตานํเยว วณฺณาทีนํ อินฺทฺริยวิญฺญาณารมฺมณภาวมาหฯ สามญฺญโต หิ วุตฺตํ ยถารหํ ภินฺทิตฺวา นิทสฺสิตพฺพํ โหตีติฯ

กุสลวิปากสฺสาติ กุสลสฺส วิปากสฺส จฯ น หิ นิพฺพานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถนฺติ อิทํ ‘‘ทิฏฺฐนิพฺพาโนเยวา’’ติอาทินา วกฺขมานเมว อตฺถํ หทเย ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน หิ นิพฺพานวิภาวนํ อทิฏฺฐสจฺจสฺส วา สิยา ทิฏฺฐสจฺจสฺสปิ วาฯ ตตฺถ อทิฏฺฐสจฺเจน ตาว ตํ วิภาเวตุเมว น สกฺกา อปฺปฏิวิทฺธตฺตา, อิตรสฺส ปน ปเคว วิภูตเมวาติ ตํ เตน วิภาวิตํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ ‘‘น จ ตํ วุตฺต’’นฺติ อิมินา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณกรณาภาวํ อาคมโต ทสฺเสตฺวา ‘‘น หิ นิพฺพาน’’นฺติอาทินา ยุตฺติโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘น ปุพฺเพ นิวุตฺถํ อสงฺขตตฺตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? โคจราเสวนาย อาเสวิตสฺสปิ นิวุตฺถนฺติ อิจฺฉิตตฺตาฯ

ทิฏฺฐสจฺโจเยว หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิพฺพานํ วิภาเวติ, น อทิฏฺฐสจฺโจฯ ตํ ปน ญาณํ ขนฺเธ วิย ขนฺธปฏิพทฺเธปิ วิภาเวตีติ นิพฺพานารมฺมณขนฺธวิภาวเน นิพฺพานมฺปิ วิภาเวตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอเตน ปโยชนาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ อนาคตํสญาเณปิ โยเชตพฺพนฺติ ยถา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ทสฺสิตา, เอวํ อนาคตํสญาเณปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ‘‘ขนฺธปฏิพทฺธวิภาวนกาเล’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติฯ กสฺสจิ อภิญฺญาปฺปตฺตสฺสปิ รูปาวจรสฺส, ปเคว อิตรสฺสฯ

อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[3] ธุรสหจริยโต โธเรยฺโย ‘‘ธุร’’นฺติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ธุรนฺติ ธุรคฺคาห’’นฺติฯ ฉนฺทสฺส ปุพฺพงฺคมตาสิทฺธํ ปาสํสภาวํ อุปาทาย อฏฺฐกถายํ ‘‘เชฏฺฐก’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิต’’นฺติฯ ปุริมฉนฺทสฺสาติ ‘‘ฉนฺทาธิปตี’’ติ ปุริมสฺมิํ ปเท นิทฺเทสวเสน วุตฺตสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส สมานรูเปน สทิสากาเรนฯ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐนาติ ตสฺส ปุริมสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส อนนฺตรํ นิทฺเทสวเสน วุตฺเตนฯ ตโต เอว จ ตํสมานตฺถตาย จ ตํสมฺพนฺเธน ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ ฉนฺทสทฺเทเนว อธิปติสทฺทรหิเตนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยภูตสฺสาติ อธิปติปจฺจยภูตสฺสฯ สมฺปยุตฺตกวิเสสนภาโวติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โส เอว อธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต วิเสสนภาโวฯ เอส นโยติ อิมินา ‘‘วีริยาธิปติ วีริยสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทีสุ ปุริมวีริยสฺส สมานรูเปนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ อตฺถวจนํ อติทิสติฯ

กุสลาพฺยากตานํ ปวตฺตินฺติ กุสลาพฺยากตานํ อธิปตีนํ ปวตฺตนาการํฯ อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลพฺภนียํ, ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺยํ, ทุติเย ปน อตฺเถ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพํฯ อวญฺญาตนฺติ ปเคว อนวญฺญาตนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปนาปฺปตฺตา กุสลกิริยธมฺมา มหาพลา สาธิปติกา เอว โหนฺติ, ตถา มิจฺฉตฺตนิยตาปีติ อาห ‘‘อปฺปนาสทิสา…เป.… นุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

อปฺปนาสทิสาติ อปฺปนาปฺปตฺตสทิสาฯ กมฺมกิเลสาวรณภูตา จ เตติ เต มิจฺฉตฺตนิยตธมฺมา กมฺมาวรณภูตา, เย อานนฺตริยปฺปการา กิเลสาวรณภูตา, เย นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา, สมฺปยุตฺตเจตนาย ปเนตฺถ กิเลสาวรณปกฺขิกตา ทฏฺฐพฺพา อานนฺตริยเจตนาสมฺปยุตฺตสฺส ปฏิฆสฺส กมฺมาวรณปกฺขิกตา วิยฯ ปจฺจกฺขคติ อนนฺตรตาย วินา ภาวินีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขสคฺคานํ กามาวจรเทวานมฺปี’’ติฯ เตน เตสุ อานนฺตริยา วิย อสมฺภาวิโน อเหตุกาภินิเวสาทโยปีติ ทสฺเสติฯ

ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปตีติ เอตฺถ อยํ กิริยารมฺมณาธิปตีติ อชฺฌตฺตารมฺมโณ อธิปฺเปโต, อุทาหุ พหิทฺธารมฺมโณติ อุภยถาปิ น สมฺภโว เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามาวจราทิเภทโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรสนฺตานคตานํ สารมฺมณธมฺมานํ อธิปติปจฺจยตา นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ อภาวโตติ อวจนโตฯ อวจนญฺหิ นาม ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม อภาโว เอวาติ เอเตเนว อนุทฺธฏตาปิ อวุตฺตโต เวทิตพฺพาฯ อชฺฌตฺตารมฺมณพหิทฺธารมฺมณทฺวยวินิมุตฺตสฺส สารมฺมณธมฺมสฺส อภาวโต นตฺถีติ วิญฺญายตีติ วตฺตพฺเพ ตเมว วิญฺญายมานตํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘นตฺถีติ วิญฺญายมาเนปี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา ขนฺเธ’’ติอาทิฯ รูเป เอว ภวิตุํ อรหติ เอทิเสสุ ฐาเนสุ อรูเป อสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ อสมฺภวโต จ ยถาวุตฺตปาฬิอนุสารโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ ‘‘วิจาริต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘อตีตารมฺมเณ อนาคเต ขนฺเธ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทตี’’ติอาทิวจนโต อรูเปปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ ขนฺธสทฺโท ปวตฺตเตวฯ อาวชฺชนกิริยสพฺภาวโต ปนาติ อิทํ ยถาทสฺสิตปาฬิยา วิโรธปริหรณาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, อวจนํ ปน กตฺถจิ วิเนยฺยชฺฌาสเยน, กตฺถจิ นยทสฺสเนน โหตีติ กุโต วิโรธาวสโรฯ

อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[4] ยถาวุตฺตา นิโรธานนฺตรสุญฺญตา นิโรธปฺปตฺตตา โอกาสทานวิเสโส, อตฺตโน อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตา จิตฺตนิยมเหตุตา, ตตฺถ อนนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุตรํ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ จิตฺตนิยมเหตุวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ธาตุวเสนาติ วิญฺญาณธาตุมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสนฯ เอตฺตกา เอว หิ ธาตุโย ภินฺนสภาวา อนนฺตรปจฺจยตาย นิยเมตฺวา วตฺตพฺพา, อภินฺนสภาวา ปน วิเสสาภาวโต ปุริมตามตฺตํเยว วิเสสํ ปุรกฺขตฺวา วตฺตพฺพาติ ตา กุสลาทิเภเทน ตถา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘กุสลาทิวเสน จา’’ติฯ ยา ปน มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวเสน อนนฺตรปจฺจยตา วตฺตพฺพา, ตตฺถ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺจมาโน สมฺโมโห สิยา, ปุเร มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อิทานิ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตุยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสา น วิญฺญาเยยฺย, มโนธาตุยา ปน จกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ อนนฺตรปจฺจยภาเว วุจฺจมาเน นิยโม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติ จา’’ติ ฯ ตเถวาติ นิยมาภาวโต เอวาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิโต อญฺญถา เทสนาย ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ วิเสสาภาโว จิตฺตวิเสสทสฺสนวิจฺเฉโท นิยมาภาโว จาติ อิเม โทสา อาปชฺชนฺติ, ตสฺมาฯ นิทสฺสเนนาติ ธาตุวเสน นิทสฺสเนนฯ นยํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทิกสฺส อนนฺตรปจฺจยตาคฺคหณสฺส นยํ ทสฺเสตฺวาฯ นิรวเสสทสฺสนตฺถนฺติ นิรวเสสสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวิโน จิตฺตุปฺปาทสฺส ทสฺสนตฺถํฯ

สทิสกุสลานนฺติ สมานกุสลานํ, สมานตา เจตฺถ เอกวีถิปริยาปนฺนตาย เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหตี’’ติฯ สมานวีถิตา จ ยสฺมา สมานเวทนา สมานเหตุกา จ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลาน’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถฯ เตน ญาณสงฺขาราทิเภทสฺสปิ วิกปฺปนวเสน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จุติปิ คหิตา ตํสภาวตฺตาฯ ภวงฺคจิตฺตเมว หิ ปริโยสาเน ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติฯ กุสลากุสลานนฺตรญฺจ กทาจิ สา อุปฺปชฺชตีติ ตทารมฺมณมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กามาวจรกิริยาย อาวชฺชนสฺสาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชนคฺคหเณน กามาวจรกิริยํ วิเสเสตี’’ติ อาหฯ ตเมว หิ อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กามาวจรวิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ คหิตํ สนฺตีรณานนฺตรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[6] โปราณปาโฐติ ปุราตโน อฏฺฐกถาปาโฐฯ อิมสฺสาติ อิมสฺส ปทสฺสฯ อวุตฺตสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสฯ ยทิปิ สหคตสทฺทสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ สํสฏฺฐสทฺทสฺส วิย สมานตฺถสฺสปิ กตฺถจิ สทฺทนฺตรสฺส อตฺโถ วุจฺจติ ปริยายวิเสสโพธนตฺถํ, ตถาปิ น มูลสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ…เป.… โหตี’’ติฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ จ ‘‘อญฺญอญฺญ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ม-การาคมํ กตฺวา นิทฺเทโส, กมฺมพฺยติหาเร เจตํ ปทํ, ตสฺมา อิตเรตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ เอกสฺมิํเยว ขเณ ปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา โย หิ ยสฺส ปจฺจโย ยสฺมิํ ขเณ, ตสฺมิํเยว ขเณ โสปิ ตสฺส ปจฺจโยติ อยเมตฺถ อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺโญ อญฺญสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา…เป.… ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ โอกฺกมนํ ปวิสนนฺติ อตฺโถฯ อาสนกฺขเณ หิ ธมฺมา ปุริมภวโต อิมํ ภวํ ปวิสนฺตา วิย โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตสฺมา อวิเสเสน ปฏิสนฺธิ โอกฺกนฺติสทฺทาภิเธยฺยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘โอกฺกนฺติ…เป.… อธิปฺปาเยนาหา’’ติฯ ตํนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ขณนฺตเร รูปีนํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส ‘‘กญฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิวารณตฺถํฯ เตน ปททฺวเยน สมาเนสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส วิเสสมตฺถํ ทสฺเสติฯ

เอวญฺจ ‘‘กญฺจิ กาเล’’ติ ปทสฺส ‘‘เกจิ กาเลติ วา, กิสฺมิญฺจิ กาเล’’ติ วา วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ปฐมวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘กญฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิญฺจิ กาเลติ วา อตฺโถ’’ติ อาหฯ เตน ‘‘กญฺจี’’ติ อยํ สามญฺญนิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ โย หิ อยํ ‘‘เกจี’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนาภิเธยฺโย อตฺโถ, โย จ ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุมฺเมกวจนาภิเธยฺโย, ตทุภยํ สติ กาลวนฺตกาลตาวิภาเค กิํ-สทฺทสฺส วจนียตาสามญฺเญน ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘กญฺจี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ กิสฺมิญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ ภุมฺมวเสเนว วุตฺตํฯ เตน ยถาวุตฺตอตฺถวิภาเคน ปเทนฯ วตฺถุภูตาติ วตฺถุสภาวาฯ หทยรูปเมว สนฺธาย วทติฯ รูปนฺตรานนฺติ หทยวตฺถุโต อญฺญรูปานํฯ อรูปีนํ สหชาตปจฺจยตํ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ อนิวาริตํ นิวาเรตีติ โยชนา, ตถา วตฺถุสฺส จ กาลนฺตเร ปฏิสนฺธิกาลโต อญฺญสฺมิํ กาเล อรูปีนํ นิวาเรตีติฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนาย ปาฬิยํ วิภตฺตินิทฺเทสสฺส รูปกภาวมาหฯ ปุนปิ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส อุปจเยน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริเมน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุริเมนาติ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ อิมินา ปจฺจยนิทฺเทสวจเนนฯ ‘‘เอโก ขนฺโธ วตฺถุ จ ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ปฏิจฺจวาราทิปาเฐนฯ อตฺถวิวรณญฺหิ ปจฺจยนิทฺเทสปาฬิยา สพฺเพปิ สตฺต มหาวาราฯ วตฺถุสฺส วตฺตพฺพตฺเต อาปนฺเน กินฺติ ปจฺจโยติ ตสฺส นามสฺสาติ โยชนาฯ เอเตนาติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมาน’’นฺติ เอเตน วจเนนฯ เกวลสฺสาติ นามรหิตสฺส วตฺถุสฺสฯ ตถาติ นามสฺส ปจฺจยภาเวนฯ

กตฺถจีติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กญฺจิ กาลํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมิํ นิทฺเทเสฯ เอตฺถ หิ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยภาโว ลพฺภติฯ วจเนนาติ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ อิมินา วจเนน ปาฬิยํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส อสงฺคหิตตฺตา, อตฺถโต ปน ลพฺภเตวาติฯ เตนาห ‘‘ลพฺภมาเนปี’’ติฯ ตสฺสาติ อญฺญมญฺญปจฺจยตฺตสฺสฯ เอวนฺติ ‘‘น อญฺญมญฺญวเสนา’’ติ อิมินา ปกาเรนฯ สมุทาเยกเทสวเสน สามิวจนนฺติ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อตฺโถ, นิทฺธารเณ วา ‘‘กณฺหา คาวีน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[8] กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อิทํ น ลพฺภติ สพฺพทาปิ นิสฺสยปจฺจยตาย ลพฺภมานตฺตาฯ สหชํ ปุเรชนฺติ หิ วิภาคํ อนามสิตฺวา นิสฺสยตามตฺตเมว นิสฺสยปจฺจยตาฯ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเวติ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเว จาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสาติ อารุปฺปวิปากฏฺฐปนสฺสฯ ปกาเสตพฺพตฺตาติ อิมินา อปากฏํ ปากฏํ กตฺวา วจเนน โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสติฯ

นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[9] อุปนิสฺสเย ตโยติ อนนฺตรารมฺมณปกตูปนิสฺสยปฺปเภเท ตโย อุปนิสฺสเยฯ อเนกสงฺคาหกตายาติ อเนเกสํ ปจฺจยธมฺมานํ สงฺคหณโตฯ เอกนฺเตเนว โหนฺติ จิตฺตนิยมเหตุภาเวน ปวตฺตินิยมโตฯ เยสุ ปเทสูติ เยสุ กุสลาทิปเทสุฯ สงฺคหิโตติ สงฺคหํ คโต, กุสลาทิปเทสุ เยสํ ปทานํเยว อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภตีติ อตฺโถฯ เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น วุตฺตํฯ กสฺมา? น สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตเนว อุปลพฺภนโตฯ เตสูติ กุสลากุสลปเทสุฯ น หิ กุสโล อกุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย โหติ, อกุสโล วา กุสลสฺส, อารมฺมณปกตูปนิสฺสยา ปน อเนกนฺติกา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ ปจฺจยภาเวน ปุริมนิปฺผนฺนานํ กุสลาทีนํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วาติ อตฺโถฯ อกุสลาทีหีติ ยถาสงฺขฺยํ อกุสเลน กุสเลน วาฯ อวิเสเสนาติ ยถาวุตฺตวิเสเส นิยมํ อคฺคเหตฺวา อกุสลาทีสุ อกุสลกุสลานํ ‘‘เกสญฺจี’’ติอาทินาฯ

อนารมฺมณตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ปุพฺพาปรนิยเมน อปฺปวตฺติโต อนนฺตรูปนิสฺสยํ น ลภตีติ โยชนาฯ ปกตสฺสาติ นิปฺผาทิตสฺส, อุปเสวิตสฺส วาฯ น หิ รูปสนฺตานสฺส สทฺธาทินิปฺผาทนํ อตฺถิ, อุตุโภชนาทิอุปเสวนํ วา สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘ยถา หิ…เป.… รูปสนฺตาเนนา’’ติฯ

นนุ จ รูปสนฺตาเน ปุพฺเพนาปรํ วิเสโส ลพฺภติ , โส จ น วินา สมานชาติเยน การเณนาติ สฺวายํ ปกตูปนิสฺสยลาโภติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ อาห ‘‘ยสฺมิญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตนฺติ อุตุพีชาทิกํ กมฺมาทิ จ เตน รูเปน ปุริมนิปฺผนฺเนนฯ อุปฺปาทนํ สาภิสนฺธิกํ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิปตีสุ ปุพฺพาภิสงฺขาโร วิย ปกปฺปนํ สํวิทหนํฯ ปกรณํ วุตฺตลกฺขเณน การณภาเวน อวฏฺฐานํ, ยโต การณวิเสโส ‘‘ปกตี’’ติ วุจฺจติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา รูปสฺเสว ตํ ปฏิกฺขิปียตีติ อาห ‘‘ยถา จ…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ เอวมฺปิ อุตุพีชาทีนํ องฺกุราทีสุ กถํ ปจฺจยวิเสสภาโวติ อาห ‘‘อุตุพีชาทโย ปน…เป.… ภาวโต’’ติฯ อุปนิสฺสโยติ จ ยสฺมา พลวตาการณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา น เอตฺถ เอกนฺเตน ปุริมนิปฺผตฺติ อิจฺฉิตพฺพาฯ ยทิ เอวํ ปาฬิยํ กถํ ปุริมคฺคหณนฺติ อาห ‘‘ปุริมปุริมานํเยว ปนา’’ติอาทิฯ เตปิ วา ปริกปฺปนวเสน ปุริมนิปฺผนฺนาเยว นาม โหนฺติฯ น หิ อสํวิทิตากาเร วตฺถุสฺมิํ ปตฺถนาปวตฺตีติฯ เตนาห ‘‘ตํสมานลกฺขณตายา’’ติฯ

ธมฺเมติ ปุคฺคลเสนาสนปญฺญตฺตีนํ อุปาทานภูเต ธมฺเมฯ อยํ นโยติ ปญฺญตฺติมุเขน ปญฺญเปตพฺพา ตทุปาทานภูตา ธมฺมา คยฺหนฺตีติ ยถาวุตฺโต นโยฯ เอตฺเถวาติ ‘‘เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมิํเยว วจเนฯ กถํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปกตูปนิสฺสยภาโวติ โจทนาย ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา อาคมํ ทสฺเสตฺวา ยุตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานมฺปิจ ตาทิสานํ ปุพฺเพ ปกตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตาทิสานนฺติ ยาทิสา อุตุอาทโย ปจฺจุปฏฺฐิตา, ตาทิสานํ ตโต ปุพฺเพ ปุเรตรํ ปกตตฺตา ปกตูปนิสฺสยโยคฺยตาย อาปาทิตตฺตาฯ

กสิณาทีนมฺปิ อารมฺมณูปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน ‘เอกจฺจายา’ติ อาหา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘กสิณมณฺฑลํ ทิสฺวา’’ติอาทินา ตสฺส อุปนิสฺสยภาโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ

อรูปาวจรกุสลมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติ, ปเคว กามาวจรรูปาวจรกุสลนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน ยถา อุปนิสฺสโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมิํ กสิณาทิมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนุปฺปนฺนฌานุปฺปาทเนติ รูปาวจรชฺฌานํ สนฺธายาห, อรูปาวจรชฺฌาเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

ตทุปฺปาทกกุสลานนฺติ ตสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อุปฺปาทกกุสลานํ, รูปาวจรกุสลานนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธินิยามกสฺสาติ รูปาวจรปฏิสนฺธินิยามกสฺสฯ จุติโตติ รูปาวจรปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภูตาย จุติยาฯ ปุริมชวนสฺส วเสนาติ จุติยา อาสนฺนชวนภาเวนฯ รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ ยถา จ ‘‘รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘กามาวจรกุสลมฺปิ ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพํฯ โลกุตฺตรวิปากสฺส เตภูมกกุสลานมฺปิ ปาทกาทิวเสน อุปนิสฺสยภาโว ปากโฏเยว, ตถา ตํตํภูมกกุสลานํ ตํตํภูมกกิริยานํ, กามาวจรกุสลสฺส รูปารูปาวจรกิริยานํ, รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกิริยาย อุปนิสฺสยภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปจฺเจกํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา ปกตูปนิสฺสโย อุทฺเทสวเสเนว ปาโฐ อาคโต, น วิภชนวเสนาติ อาห ‘‘ปาฬิยมฺปิ…เป.… วิสฺสชฺชิโต’’ติฯ กุสลตฺติกาทีสุ อนุโลมาทิเภทภินฺนตฺตา ปญฺหาวาเรสูติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

โลกุตฺตรนิพฺพตฺตนํ อุปนิสฺสาย ปรสฺส สิเนหุปฺปาทเน โลกุตฺตรธมฺมา อุปนิสฺสโย วิย โหนฺตีติ อยเมตฺถ เลโส, ภาวิโน ปน โลกุตฺตรสฺส อกุสลานํ อุปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ อาห ‘‘น อิทํ สารโต ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ รูปาวจราทิกุสลานนฺติ รูปารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลานํ อุปฺปาทิยมานสฺส รูปาวจรกุสลสฺสาติ โยชนาฯ รูปาวจรกิริยสฺส จ อรูปาวจรวิปาโก อุปนิสฺสโย กถนฺติ อาห ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถาทีสุ…เป.… อรหโต’’ติ ฯ ตํ ตํ วิปากํ ปตฺเถนฺโต ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส เหตุภูตํ กุสลํ นิพฺพตฺเตตีติ วิปากานํ กุสลูปนิสฺสยตาติ อาห ‘‘จตุภูมกา…เป.… อุปนิสฺสโย’’ติฯ โลกิยกุสลานํ ปน โลกุตฺตรวิปากา อุปนิสฺสโย น โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิปี’’ติอาทิมาหฯ เตเนว หิ ‘‘ตถา เตภูมกวิปาโก’’ติ เตภูมกคฺคหณํ กตํฯ ตตฺถ เตนาติ อนาคามินาฯ ตนฺติ อรหตฺตผลํฯ ตสฺมาติ อทิฏฺฐปุพฺพตฺตาฯ ตานิ วิยาติ โสตาปตฺติผลานิ วิยฯ เตสนฺติ ปุถุชฺชนาทีนํฯ อิมสฺสาติ อนาคามิโนฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุถุชฺชนาทีนํ สนฺตาเน ฌานาทีนํ โสตาปตฺติผลาทีนํ น อุปนิสฺสยปจฺจโย อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา, เอวํ อนาคามิโน ฌานาทีนํ อคฺคผลํ อุปนิสฺสยปจฺจโย อทิฏฺฐปุพฺพตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุปลทฺธปุพฺพสทิสเมว หิ อนาคตมฺปิ อุปนิสฺสโย’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เหฏฺฐิมผลานํ กุสลูปนิสฺสยตา วุตฺตา เอวฯ

ยถา วิปากา กุสลานํ, เอวํ กิริยาปิ เตสํ อุปนิสฺสโย โหตีติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิริยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ จตุภูมกกุสลสฺสปิ โยนิโสมนสิกาโร อุปนิสฺสโย โหตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตทตฺถํ โยนิโสมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ตนฺติ โยนิโสมนสิการํฯ อกุสลสฺส จ จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โยนิโสมนสิกาโรติ โยชนาฯ เอวํ กิริยสฺสปีติ ยถา กุสลสฺส โยนิโสมนสิการสฺส วเสน อุปนิสฺสโย วุตฺโต, เอวํ กิริยสฺสปิ โยนิโสมนสิการสฺส วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โส หิ ตํ อุปนิสฺสาย ราคาทิอุปฺปาทเน อกุสลสฺส วุตฺตนเยน กุสลากุสลูปนิสฺสยภาวมุเขน จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยวฯ ยทิ กิริยสงฺขาโต…เป.… โหติเยว, อถ กสฺมา ปกตูปนิสฺสยวิภชเน กิริยา น คหิตา, อุตุโภชนเสนาสนานิเยว คหิตานีติ อาห ‘‘เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺเมสุ…เป.… นยทสฺสนมตฺตเมวา’’ติฯ เอวมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น อุปนิสฺสยปจฺจยา’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ อุปนิสฺสยปริยาโย อุปนิสสทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิญฺญาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสญฺจ สฬายตนนฺติอาทิเกนา’’ติฯ เอตฺถ หิ วิญฺญาณสฺส นามรูปานํ ผสฺสรูปาทีนํ จกฺขายตนาทีนญฺจ อุปนิสฺสยภาโว วุตฺโตติฯ

อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[10] ทสฺสิตเมว นยทสฺสนวเสนาติ โยชนาฯ ยทิ ทสฺสิตเมว, กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สาวเสสวเสน เทสนา กตา’’ติ อาห ‘‘สรูเปน อทสฺสิตตฺตา’’ติฯ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ปุเรชาตํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สรูเปน ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตาฯ อิทฺธิวิธาภิญฺญาย จาติ จ-สทฺเทน จุตูปปาตญาณสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสปิ หิ รูปธมฺมารมฺมณกาเล อฏฺฐารสสุ ยํ กิญฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ โหติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาฯ ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ หิ วุตฺตํฯ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตญาเณสุ จ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อิตรสฺสปิ อภาวาติ อารมฺมณปุเรชาตสฺสปิ อภาวา อคฺคหณํ ปฏิสนฺธิภาวิโนติ โยชนาฯ สติปิ กสฺสจิ ปฏิสนฺธิภาวิโน อารมฺมณปุเรชาเต วิภูตํ ปน กตฺวา อารมฺมณกรณาภาวโต อวิชฺชมานสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตรสฺสปิ อภาวา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ปฏิสนฺธิยา วิย อปริพฺยตฺตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาวโต’’ติฯ สนฺตีรณภาวิโน มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจโย รูปาทีนิ ปญฺจารมฺมณานีติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ‘‘มโนธาตูนญฺจา’’ติอาทิ ‘‘ตทารมฺมณภาวิโน’’ติ ปทสฺส ปุรโต วตฺตพฺโพ, อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิตํฯ

ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[11] นิรวเสสทสฺสิตปุเรชาตทสฺสนวเสนาติ ‘‘จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺสา’’ติ เอวํ นิรวเสสโต ทสฺสิตสฺส ปุเรชาตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ทสฺสนวเสนฯ ปจฺจยา หิ อิธ กามาวจรรูปาวจรวิปากา, เตสุ กามาวจรวิปาโก จ จตุสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺส ปจฺจโย, น อิตโรฯ เตเนวาห ‘‘รูปาวจรวิปาโก ปน อาหารสมุฏฺฐานสฺส น โหตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺเสวา’’ติ วุตฺเตปิ ยถารหมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[12] ปกาเรหิ คุณิตํ ปคุณํ, พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา ภาวิตนฺติ อตฺโถฯ อติสเยน ปคุณํ ปคุณตรํ, ตโตเยว พลวตรํฯ ตสฺส ภาโว, เตน ปคุณตรพลวตรภาเวน วิสิฏฺฐํ วิเสสปฺปตฺตํฯ สฺวายํ วิเสโส วิปาเก นตฺถีติ อาห ‘‘เอเตน วิปากาพฺยากตโต วิเสเสตี’’ติฯ

อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[13] เอวํสภาวาติ กมฺมปจฺจเยน อุปการกสภาวาฯ สมตฺถตาติ อานุภาโวฯ ตสฺสาติ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส ผลสฺสฯ กมฺมปจฺจยภาโว วุตฺโตติ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ เอกโวกาเร รูปมฺปีติ เอกโวกาเรปิ รูปํ น ชเนติ, ปเคว จตุโวกาเรติ อตฺโถฯ

กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[14] ยถา หิ รูปภเว สญฺญีนํ ตํนิพฺพตฺติตปุญฺญาภิสงฺขาเรเนว รูปุปฺปตฺติ, เอวํ อสญฺญีนมฺปีติ ตตฺถ กามาวจรกมฺมุนา ยถา วิปากานุรูปานํ ปจฺจโย โหนฺโต เกสญฺจิเยว โหติ, น สพฺเพสํ, กตฺถจิเยว โหติ, น สพฺพตฺถ, น เอวํ วิปากานนฺติ อาห ‘‘เอกนฺเตนา’’ติฯ เตสํ วเสนาติ เตสํ วิปากปจฺจยลาภีนํ วิปากกฺขนฺธานํ วเสนฯ น หีติอาทินา ‘‘เอกนฺเตนา’’ติ วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกโต วิภาเวติฯ ภูมิทฺวยวิปาโกติ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อารุปฺเป รูปสฺส น หิ ปจฺจโยติ โยชนาฯ

วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[15] เกวลาย โอชาย อชฺโฌหรณสฺส อภาวา ‘‘อสิตปีตาทิวตฺถูหิ สห อชฺโฌหริโตวา’’ติ วุตฺตํฯ ขาทนียโภชนียปฺปเภเท อสิเต ตาว กพฬีการตา โหตุ, ปาตพฺพาทิเก ปน กถนฺติ อาห ‘‘ปาตพฺพ…เป.… โหนฺตี’’ติฯ เยภุยฺยวเสน วา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนุปาลโกติ อุปตฺถมฺภโกฯ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจยภาโว กพฬีการาหารสฺส วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ กสฺมาติ เจ? เอตฺถ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินาฯ สติ หิ ปจฺจยภาเว ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาโน กพฬีการาหาโร จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, โนจิตฺตสมุฏฺฐานสฺส ปน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ติวิโธปิ…เป.… วุตฺโต’’ติฯ

อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[16] ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ อิทํ อินฺทฺริยตาย รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ เอกชฺฌํ กตฺวา เทสิตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา มิสฺสกตฺตาติ รูปชีวิตินฺทฺริยมิสฺสกตฺตาติ อตฺโถฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํฯ น สพฺเพน สพฺพํ วชฺชิตพฺพนฺติ ยถา ปญฺหาปุจฺฉเก อรูปชีวิตินฺทฺริยํ มิสฺสกตฺตา น คหิตํ, น เอวมิธ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อคฺคหิตนฺติ อตฺโถฯ

อรูปานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปจฺจยนฺตราเปกฺขานิ อาวชฺชนารมฺมณาทิอญฺญปจฺจยสาเปกฺขานิ อินฺทฺริยปจฺจยา สิยุํ จกฺขาทีนํ รูปารูปานํ อญฺญมญฺญํ กทาจิปิ อวินิพฺภุตฺตภาวสฺส อภาวโต, ปจฺจยนฺตรสโมธานาเปกฺขตาย จฯ โย ปน นิรเปกฺโขติ ยถา จกฺขาทีนิ ปจฺจยนฺตเรสุ สาเปกฺขานิ, เอวํ สาเปกฺโข อหุตฺวา โย ตตฺถ นิรเปกฺโข อินฺทฺริยปจฺจโย โหติ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ ยถา ทุวิธมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โส อตฺตโน…เป.… นตฺถีติ โยชนาฯ อวินิพฺภุตฺตานํ เตสมฺปิ ลิงฺคาทีนํ สิยุํ วินิพฺภุตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อินฺทฺริยปจฺจยตาภาวสฺส อทิฏฺฐตฺตาฯ

นนุ จกฺขาทีนํ วินิพฺภุตฺตานํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว ทิฏฺโฐติ? สจฺจํ ทิฏฺโฐ, น ปน โส สมานชาติยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ สติ เจวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร สมานชาติยํเยว อวินิพฺภุตฺตสฺส อินฺทฺริยปจฺจยภาเว สติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ สทฺธิํฯ สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํฯ ยทิปิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ลิงฺคาทีนํ กลลาทิกาเล อินฺทฺริยปจฺจยตํ น ผเรยฺยุํ เตสํ ตทา อภาวโตฯ เย ปน รูปธมฺมา ตทา สนฺติ, เตหิ อวินิพฺภุตฺตาว, เตสํ กสฺมา น ผรนฺตีติ อาห ‘‘อญฺเญสํ ปนา’’ติอาทิฯ อพีชภาวโต อนิมิตฺตภาวโตฯ ตทนุรูปานนฺติ กลลาทิอวตฺถานุรูปานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺติ, ยโต ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ ปกติวิภาโค วิญฺญายตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ

กุสลชาติยนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เย ปน ‘‘กุสลชาติก’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ ปจฺจตฺเตกวจนํฯ วิสุํ เอกชาติ วา ภูมิ วา น โหติ ตเทกเทสภาวโตฯ เหตุอาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เอส นโยติ ยฺวายํ ‘‘ภูมิวเสน วุตฺเตสู’’ติอาทินา อรูเป อลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยปจฺจยสฺส อฏฺฐปเน อตฺถนโย วุตฺโต, เอส นโย โยเชตพฺโพติฯ ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตูติ เอตฺถาปิ ปฐมาปริยาปนฺนกุสลเหตุ โทมนสฺสสหคตากุสลเหตุ จ วิสุํ เอกชาติ ภูมิ วา น โหนฺตีติ อารุปฺเป อลพฺภมานาปิ วิสุํ น ฐปิตาติ โยเชตพฺโพฯ เอส นโย ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทีสุฯ

สติ สหชาตปจฺจยตฺเต อุปฺปาทกฺขเณปิ อินฺทฺริยปจฺจยตา สิยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจยตฺตาภาวํ สนฺธายา’’ติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา)ฯ ตสฺส ปน สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว ยทิปิ อฏฺฐกถายํ ‘‘สหชาตปจฺจยตา ปน ตสฺส นตฺถี’’ติ สรูเปเนว ทสฺสิโต, ตถาปิ ตํ อนนุชานนฺโต ‘‘อุปฺปาท…เป.… นิวาเรตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา ตมตฺถํ สมตฺเถติฯ กมฺมปจฺจยสทิสนฺติ หิ เอเตน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยภาโว ปกาสิโตฯ ปวตฺเตจาติ จ-สทฺเทน ปฏิสนฺธิยญฺจ กฏตฺตารูปสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยโต อญฺโญ อินฺทฺริยปจฺจโย น หิ อตฺถีติ โยชนาฯ

ปฏิจฺจวาราทโย สมฺปยุตฺตวารปริโยสานา ฉ วารา อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, น ฐิติกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตาฯ เอเตสูติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ วาเรสุฯ เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนํ อุปฺปาทกฺขเณ น ปากฏํ พลวญฺจ ยถา ฐิติกฺขเณ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต ถิรภาวปฺปตฺติยาสฺส ตํ ปากฏํ พลวญฺจ, ตสฺมา ‘ฐิติกฺขเณ’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[17] โสมนสฺสโทมนสฺสสงฺขาตานีติ โสมนสฺสโทมนสฺสปริยาเยน วุตฺตานิ, ฌานงฺคภาววิเสสนโต วา โสมนสฺสโทมนสฺสภูตาเนว สุขทุกฺขานิ ฌานงฺคานิ, น อิตรสุขทุกฺขานีติ ฌานงฺคภูตานํเยว สุขทุกฺขานํ ฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหณํ กตํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตเมว ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสู’’ติอาทินา วิตฺถารโต วิภาเวติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เตนาติ วิเสสนภูเตน โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหเณนฯ

อภินิปาตมตฺตตฺตาติ อารมฺมณกรณมตฺตภาวโตฯ จินฺตนาปวตฺติยา อุปนิชฺฌายนปวตฺติยาฯ ยถาวุตฺเตเนว การเณนาติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ เอเตน การเณนฯ ปุพฺเพติอาทิโตฯ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานีติ สตฺตสุ องฺเคสุ ทสฺสิยมาเนสุ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานิฯ อฏฺฐกถา เหสาติ เลเสน อปกาเสตพฺพตาย การณมาหฯ ตีสุปิ เอกเมว วตฺตพฺพํ สิยา, ตํสมานลกฺขณตาย อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ คหณํ โหตีติฯ ติณฺณํ ปน วจเนนาติ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานํ อฌานงฺคตาทสฺสนตฺเถน วจเนนฯ ตโต อุเปกฺขาทิโต อญฺญสฺส ธมฺมสฺส จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อุทฺธฏภาโว อาปชฺชติ อฌานงฺเคสุ อคฺคหิตตฺตาฯ

ยถาวุตฺตการณโตติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ วุตฺตการณโต อญฺเญน การเณน อนุทฺธฏภาโว วา อาปชฺชติ อนุปนิชฺฌายนสภาเวหิ สทฺธิํ อคฺคหิตตฺตา อุปนิชฺฌายนาการภาวโต อญฺเญเนว การเณน จิตฺเตกคฺคตาย ปาฬิยํ อนุทฺธฏภาโว อาปชฺชติฯ ตํโทสปริหรณตฺถนฺติ ยถาวุตฺตโทสวินิโมจนตฺถํฯ

เย ปนาติอาทิ ปทการมตฺตทสฺสนํฯ โสมนสฺสาทีหีติ โสมนสฺสโทมนสฺสฌานงฺคุเปกฺขาหิฯ อวิภูตภาโว อุเปกฺขนํฯ อุเปกฺขา หิ อวิภูตกิจฺจา วุตฺตาฯ สมานานํ เกสํ? สุขาทีนํ, เกหิ? โสมนสฺสาทีหิ, กถํ? สุข…เป.… ยุตฺตตาติ โยชนาฯ น จิตฺเตกคฺคตายาติ สุขาทีหิ, ตทญฺเญหิ อภินิโรปนาทีหิ จ อนินฺทฺริยกิจฺจตาย จ อนุปนิชฺฌายนกิจฺจตาย จ อสมานตาย ปญฺจวิญฺญาเณสุ จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อนุทฺธฏภาเว การณํ น วตฺตพฺพนฺติฯ สาติ จิตฺเตกคฺคตาฯ เอตฺถาติ ‘‘อุเปกฺขาสุขทุกฺขานี’’ติ เอตสฺมิํ อฏฺฐกถาวจเน น คหิตาฯ วิจิกิจฺฉายุตฺตมโนธาตุอาทีสูติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนาทีสุ จฯ ตสฺสาปิ จิตฺเตกคฺคตายปิฯ

ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[18] ทุวิธมฺปิ สงฺกปฺปนฺติ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ จ เอวํ อนวชฺชสาวชฺชเภเทน ทุวิธมฺปิฯ วีริยํ สมาธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สงฺคณฺหิตฺวา วิตกฺกาทิภาวสามญฺเญน สห คเหตฺวา, เอเกกเมว กตฺวา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ เตหิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส ลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยภาวโต, จ-สทฺเทน อลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยตฺตาภาวาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตานีติ อาห ‘‘มคฺคงฺควจนสามญฺเญนา’’ติฯ เอวํ ปริยายนิทฺเทโส อิธ กิมตฺถิโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอวญฺหิ สุตฺตโวหาโรปิ ทสฺสิโต โหตี’’ติฯ เอวํ ปน ทสฺเสนฺเตนาติ ปรมตฺถโต อมคฺคงฺคานิปิ สุตฺเต มคฺคงฺคโวหารสิทฺธิยา อิธ มคฺคงฺเคหิ สห ทสฺเสนฺเตนฯ อุทฺธริตฺวาติ ปทุทฺธารํ กตฺวาฯ อิทานิ มิจฺฉาวาจาทีหิ สทฺธิํ ทฺวาทสงฺคานิ น ทสฺเสตพฺพานิ, กสฺมาติ เจติ อาห ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตปฺปฏิปกฺขภาวโตเยว มิจฺฉามคฺคงฺคานิ, น มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย วิย สภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ปริยายนิปฺปริยายมคฺคงฺคทสฺสนตฺเถปิ อตฺถวจเน เอวํ น วตฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยาย…เป.… อธิกรณานี’’ติ อาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ เอตฺถ ปาฬิคตอธิกรณสทฺทปติรูปโก อญฺโญ อธิกรณสทฺโท ปาฬิคตตทญฺญสาธารณตาย อุภยปทตฺโถ อุทฺธโฏ ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ, เอวมิธาปิ นิปฺปริยายํ อิตรญฺจ มคฺคงฺคํ ทสฺเสตุกาเมน ปาฬิคตตทญฺญสาธารโณ มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธริตพฺโพ สิยา, ตถา น กตนฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปาฬิคโตเยว มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธโฏ, น ตทญฺญสาธารโณ, น จ อตฺถุทฺธารมุเขน อธิปฺเปตตฺโถ นิยมิโต, ตสฺมาฯ เตสูติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมาธโย’’ติ เอตฺถ สงฺกปฺปวายามสมาธโย สมฺมามิจฺฉาสทฺเทหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตาติ อาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ยถาวุตฺตา สนฺตี’’ติฯ สงฺกปฺปวายามสมาธิปฺปตฺตา ปน ตตฺถ เกจิ สนฺติเยวาติฯ อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยติ วุตฺตปฺปกาเร สมฺมาทิฏฺฐิอาทิเก อนวเสเส สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถาวุตฺตา’’ติฯ อุปฺปตฺติฏฺฐานนิยมนตฺถตฺตา น วิเสสนตฺถตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[20] สมฺปโยคาสงฺกาวตฺถุภูโตติ สมฺปโยคาสงฺกาย อธิฏฺฐานภูโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

21. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ ยทิทํ สมาสโต ปจฺจยลกฺขณํ ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ, ตยิทํ อตฺถิปจฺจเย โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิํ วตฺวา อยญฺจ นโย นิพฺพาเน น ลพฺภติ, ตสฺมา นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจยภาเวน น อุทฺธฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานญฺจ…เป.… อุปการกํ โหตี’’ติ อาหฯ เตน ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว วิเสสโต พฺยติเรกมุเขน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธติ นตฺถิปจฺจยภาววิรุทฺโธฯ วิคตาวิคตปจฺจยา วิย หิ อญฺญมญฺญํ อุชุปจฺจนีกภาเวน ฐิตา นตฺถิอตฺถิปจฺจยาฯ น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย นตฺถิภาโวปการกตาอวิโรธโตฯ เย หิ อตฺถิปจฺจยธมฺมา, เต นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺธา เอว ทิฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ

สติ จ อุปฺปนฺนตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ อาหารินฺทฺริยาติ โยชนาฯ เอกโตติ สหฯ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโตติ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยตฺตาภาวโตฯ ตทภาโวติ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาโวฯ เอเตสนฺติ อตฺถิปจฺจยตาวเสน ปวตฺตมานานํ อาหารินฺทฺริยานํฯ ธมฺมสภาววเสนาติ ธมฺมตาวเสนฯ ธมฺมตา เหสา, ยทิทํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สห ปุเรตรํ ปจฺฉา จ ลพฺภมานา อาหารินฺทฺริยา เตสํ อตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, น สหชาตาทิปจฺจยาติฯ ยถา วา จกฺขาทิทฺวารานํ รูปาทิอารมฺมณานํ สติปิ นิยตวุตฺติตาย ทฺวารารมฺมณโต วิญฺญาณสฺส ฉพฺพิธภาเว อารมฺมณมนามสิตฺวา, ทฺวารโต ทฺวารมนามสิตฺวา อารมฺมณโต ฉพฺพิธตา วุจฺจติ, เอวมิธาปิ อาหารินฺทฺริยานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สติปิ สหชาตาทิภาเว อรูปกฺขนฺธาทิวเสน สหชาตาทิเภทภินฺนสฺส อตฺถิปจฺจยสฺส ทสฺสิตตฺตา ปญฺหาวาเร อาหารินฺทฺริยานํ วเสน อาคเต จตุตฺถปญฺจมโกฏฺฐาสภูเต อตฺถิปจฺจยวิเสเส สหชาตาทิเภทํ อามสิตุํ น ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาหาโร อินฺทฺริยญฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อาหารินฺทฺริเยสุ สหชาตาทิภาวสฺส อภาวโตฯ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

22-23-24. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[22-23] เอตฺถาติ นตฺถิปจฺจเยฯ นานนฺติ นานตฺตํฯ เอเตนาติ อนนฺตรปจฺจยโต นตฺถิปจฺจยสฺส วิเสสมตฺตทีปเนน ‘‘ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นาน’’นฺติ อิมินา วจเนนฯ อตฺโถติ ธมฺโมฯ พฺยญฺชนสงฺคหิเตติ ‘‘นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย’’ติ เอวมาทิพฺยญฺชเนน สงฺคหิเตฯ ปจฺจยลกฺขณมตฺเตติ เอตฺถ ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา อรูปธมฺมา, วิคตภาเวน อุปการกาติ เอวมาทิเก ปจฺจยานํ ลกฺขณมตฺเตฯ

นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

อาทิมปาโฐติ ปุริมปาโฐฯ ตถา จ สตีติ โทสสฺสปิ สตฺตรสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาเว สติฯ อธิปติปจฺจยภาโวปิสฺส อนุญฺญาโต โหตีติ อาห ‘‘โทสสฺสปิ ครุกรณํ ปาฬิยํ วตฺตพฺพํ สิยา’’ติฯ ‘‘เสสาน’’นฺติ วจเนเนว นิวาริโตติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น จ เสสาน’’นฺติอาทิฯ ปุเรชาตาทีหีติ ปุเรชาตกมฺมาหารฌานินฺทฺริยมคฺควิปากปจฺจเยหิฯ ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตโทสสฺส นิวารณตฺถํฯ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาติ โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, ตถา โทโสติ เอวํ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณาทิปจฺจโย โหนฺตํเยว ปถวีอาทิสภาวตฺตา อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจยา โหนฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘โผฏฺฐพฺพายตนสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ วุตฺเต สพฺพธมฺเม สนฺธายาห ‘‘สพฺพธมฺมานํ ยถาโยคํ เหตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ น หิ เอตํ…เป.… ภาวทสฺสนํ, อถ โข เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘เอเตน โผฏฺฐพฺพายตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ รูปาทีนนฺติ รูปายตนาทีนํฯ

เภทาติ วิเสสาฯ เภทํ อนามสิตฺวาติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทิวิเสสํ อคฺคเหตฺวาฯ เต เอวาติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ สามญฺญภูเต ขนฺเธ เอวฯ ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏฺฐานสํวณฺณนา เหสาติ เอเตน สุตฺเต วุตฺตปริยายมคฺคภาเวเนตฺถ น สกฺกา มิจฺฉาวาจาทีนํ มคฺคปจฺจยํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสติฯ